Kanser Tedavisinde Kenevir Kullanımı Hakkında

     Tıbbi amaçlı kenevir kullanımının en az 3000 yıl öncesine dayandığı bilinmektedir [1]. Tıbbi kenevir batı tıbbına ilk olarak 1839 yılında İngiliz Doğu-Hindistan Şirketi için Hindistan'da çalışırken tıbbi özelliklerini keşfeden bir cerrah olan W.B. O’Shaughnessy tarafından tanıtılmıştır. Sonrasında ile kullanımı analjezik, yatıştırıcı, antienflamatuar, antispazmodik ve antikonvülsan etkileri odak noktasında tutularak giderek yaygınlaşmıştır. Kenevirin sağlık alanında sayısız kullanım pratiklerine dünya çapında teknolojik olarak en ilerideki ülkelerden en gerideki ülkelere kadar rastlamak mümkün. Bugün Dünya’nın bir köşesinde Uganda’da hastalanan hayvanlar için kenevir yapraklarından çaylar hazırlanıp sularına katılırken bir başka köşesinde, Almanya’da, kanser problemi yaşayan çeşitli hastalara kenevir yaprakları reçeteli olarak verilmekte. Kevevir’in çeşitli kanser türlerinin tedavisinde etkili olabileceğine dair ülkemize de yansıyan genel bir fikir bulunmakta. Peki kenevir kanserin tedavisinde etkili bir rol oynayabilir mi? Eğer öyleyse hangi kanser türleri üzerinde etkili olabilir ve bu konuda yapılan çalışmalar hangi yöne doğru ilerlemekte? Bu yazımızda herhangi bir sağlık tavsiyesi vermeksizin Dünya’da bu konuda yapılan çalışmalar hakkında kısaca bilgi vermek istedik.

Kanabinoidler, kenevir türleri tarafından benzersiz şekilde üretilen 21-karbon içeren terpenofenolik bileşiklerin bir grubudur (örn., Cannabis sativa L.) Bitki kaynaklı bu bileşikler, fitokanabinoidler olarak adlandırılabilir. Her ne kadar delta-9-tetrahidrokannabinol (THC) birincil psikoaktif bileşen olsa da, biyolojik aktiviteye sahip bilinen diğer bileşikler kannabinol, kannabidiol (CBD), kannabichromene, kannabigerol (CBG), tetrahidrokannabivarin ve delta-8-THC'dir. Özellikle CBD'nin delta-9-THC'nin psikoaktif etkisi olmadan önemli analjezik, antienflamatuar ve anksiyolitik aktiviteye sahip olduğu düşünülmektedir.

Öncelikle tıbbi kenevir ürünleri denildiğinde aslında farklı bitki türlerinden elde edilen farklı kısımlar ve bu kısımların işlenmesi ile elde edilen farklı ürünler kasdedilebilmektedir. Tek bir ürün özelinde genelleme yapmak mümkün olmayacağı için tıbbı kullanımı literatürde en yaygın olarak karşımıza çıkan kenevir temelli ürünler aşağıdaki gibi sıralanabilir.

Tıbbi kenevirin kanser hastaları için potansiyel faydaları arasında sıklıkla antiemetik etkiler, iştah uyarımı, ağrı kesici ve uyku düzenleyici etkilerinden bahsedilmektedir [2]. Genele bakıldığı zaman yapılan araştırmaların çoğunluğunun semptom mücadelesine yönelik yapıldığı ve ABD’de reçeteli olarak tıbbi kenevir ürünleri öneren doktorların yoğunlukla bu amaca yönelik önerilerde bulunduğu görülmektedir. [3]

Bugün ABD’de henüz federal seviyede onaylanmamasına karşın birçok eyalette kenevir bitkisinin reçeteli olarak çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılması yasaldır. Bunun haricinde kenevir ürünlerinin büyük bir kısmı FDA tarafından henüz onay almamış olmakla birlikte FDA tarafından onaylanan Dronabinol ve Nabilone gibi kenevir içeriğine sahip reçeteli ilaçlar piyasada bulunabilmektedir. Bu ilaçlar çoğunlukla kanser ve kemoterapiye bağlı bulantı, ağrı ve iştahsızlık gibi etkileri ortadan kaldırabilmek için kullanılmaktadır. Saf kanabinoidler, tıbbi bir preparat olarak çalışma ve müteakip bir standardizasyon için daha uygun olmakla birlikte yine de belirtilen miktarlarda kannabinoid içeren kenevir özleri, potansiyel antikanser ajanlar olarak da ileri çalışmalar için değerli bir hedef olarak görünmektedir. [4]

Fare ve sıçanlarda yapılan bir çalışma, kannabinoidlerin belirli tümör tiplerinin gelişimine karşı koruyucu bir etkiye sahip olabileceğini öngörmektedir. [5] Bu 2 yıllık çalışma sırasında, fare ve sıçan gruplarına gavaj yoluyla çeşitli dozlarda THC verilmiş ve farelerde hepatik adenom tümörleri ve hepatoselüler karsinom (HCC) insidansında doza bağlı bir azalma gözlenmiştir. Sıçanlarda diğer organlarda (meme bezi, rahim, hipofiz, testis ve pankreas) iyi huylu tümörlerin (polipler ve adenomlar) azalması da kaydedilmiştir. Başka bir çalışmada, delta-9-THC, delta-8-THC ve kannabinolün Lewis akciğer adenokarsinom hücrelerinin in vitro ve in vivo büyümesini inhibe ettiği bulunmuştur. Ayrıca, diğer tümörlerin kannabinoid kaynaklı büyüme inhibisyonuna duyarlı olduğu gösterilmiştir. [6,7]

Meme kanseri hücre soylarında CBD'nin programlanmış hücre ölümü üzerindeki etkisi hakında in vitro bir çalışma, [8] CBD'nin CB1, CB2 veya vanilloid reseptörlerinden bağımsız olarak programlanmış hücre ölümüne neden olduğunu sonucunu ortaya koymuştur. CBD, hem östrojen reseptörü-pozitif hem de östrojen reseptörü-negatif meme kanseri hücre dizilerinin hayatta kalmasını inhibe ederek, toporjenik olmayan meme hücreleri üzerinde çok az etkisi olurken konsantrasyona bağlı bir şekilde apoptozu indüklediği görüldü. [9] Bazı çalışmalarda da pozitif sonuçlara rastlanmış, preklinik meme kanseri modellerinde kanabinoidlerin (yani CBD ve THC) antitümör etkileri gözlenmiştir. [10,11]

Ek olarak, hem bitki kaynaklı hem de endojen kannabinoidler, anti-enflamatuar etkiler için incelenmiştir. Bir fare çalışması, endojen kannabinoid sistem sinyallemesinin kolon enflamasyonuna karşı kendinden koruma sağlayacağını göstermiştir. [12] Sonuç olarak, fitokanabinoidlerin ve endokannabinoidlerin kolorektal kanserin riskini azaltmada ve tedavisinde yararlı olabileceği hipotezi geliştirilmiştir. [13,14]

Bunlar haricinde de kanser hakkında yapılan birçok pre-klinik araştırmalar olumlu sonuçlar vermiştir. Fakat aynı zamanda kenevir ekstraktlarının bağışıklık sistemi üzerinde de yavaşlatıcı bir etkisi olabildiği bilinmektedir. Bu kimi rahatsızlıkların tedavisinde pozitif bir rol oynarken kimi hastalıkların tedavisinde de negatif bir rol oynayabilmektedir. Bu sebepten ilaç olarak kullanımının doktor kontrolünde yapılması önerilmektedir.

Preklinik araştırmalar emetik sinir sisteminin endokannabinoidler tarafından tonik olarak kontrol edildiğini göstermektedir. Kannabinoidlerin antiemetik etkisine, 5-hidroksitriptamin 3 (5-HT3) reseptörü ile etkileşim yoluyla aracılık edildiği düşünülmektedir. CB1 reseptörleri ve 5-HT3 reseptörleri, gama-aminobutirik asit (GABA) - erjik nöronlar üzerinde ko-lokalize edilmektedir, burada GABA salımı üzerinde ters etkileri gözlenmektedir [15]. CBD'nin bu konuda etkili olduğu gösterilmiştir. [16,17]

Birçok hayvan çalışması daha önce delta-9-THC ve diğer kanabinoidlerin iştah üzerinde uyarıcı bir etkiye sahip olduğunu ve gıda alımını arttırdığını göstermiştir. Endojen kannabinoid sisteminin beslenme davranışının düzenleyicisi olabileceği düşünülmektedir. Endojen kannabinoidlerden anandamid, farelerde iştahı kuvvetli bir şekilde arttırmaktadır. [18] Ayrıca, hipotalamustaki CB1 reseptörleri, yemeğin motivasyonel veya ödüllendirici yönlerinde yer alabilmektedir. [19]

Kannabinoid kaynaklı analjezi mekanizmasının anlaşılması; kannabinoid reseptörleri, endokannabinoidler ve sentetik agonistler ve antagonistlerin incelenmesi ile son yıllarda giderek artmıştır. Kannabinoidler, supraspinal, spinal ve periferik etkiler yoluyla hem artan hem de azalan ağrı yollarında etkili analjezi üretmektedir. [20] CB1 reseptörleri hem merkezi sinir sisteminde (CNS) hem de periferik sinir terminallerinde bulunur. Opioid reseptörlerine benzer şekilde, beynin nosiseptif işlemeyi düzenleyen bölgelerinde yoğunlaşmış CB1 reseptörleri bulunmaktadır. [21] Ağırlıklı olarak periferik dokuda bulunan CB2 reseptörleri, CNS'de çok düşük seviyelerde bulunur. Reseptöre özgü antagonistlerin gelişmesiyle, ağrının modülasyonunda reseptörlerin ve endojen kanabinoidlerin rolleri hakkında ek bilgiler elde edilmiştir. [22,23]

Endokannabinoid sistemin ruh halinin düzenlenmesinde ve travmatik anıların etkisinin azalmasında etkili olarak rol oynadığına inanılmaktadır. Hayvan çalışmaları CBD'nin anksiyolitik özelliklere sahip olduğunu göstermiştir. Sıçanlarda bu anksiyolitik özelliklere bilinmeyen mekanizmalar aracılığıyla aracılık edildiği gösterilmiştir. [24] CBD'nin anksiyolitik etkileri çeşitli hayvan modellerinde ortaya konmuştur. [25,26]. Endokannabinoid sistemin sıçanlarda uyku-uyanma döngüsünün modülasyonunda da önemli bir rol oynadığı gösterilmiştir. [27,28]

Yukarıda bahsedilen bu çalışmaların tümü ön-klinik çalışmalar olup hayvan ve labratuvar deneylerini kapsamaktadır. Konu bir sonraki faz olan insan testlerine geldiğinde ise maalesef ülkelerin yasal zeminleri gereği henüz yeterince klinik araştırma sonucu ortaya konamamıştır. Günümüzde kanser hastalarında kenevirden alınan kannabinoidlerin etkileri üzerine klinik çalışmalar nadirdir. Kenevir türevi kanabinoidlerden psikoaktif olmayan CBD, tümör hücrelerine karşı in vitro ve in vivo aktivitesine dayanan bir antikanser ajanı olarak incelenmiştir. Öte yandan THC, kanserin ileri evreleri olan hastaların palyatif bakımındaki değerli etkileri nedeniyle uygulanmıştır. Bununla birlikte, kanabinoidlerin antitümöral aktiviteler uyguladığı tüm moleküler mekanizmalar tam olarak aydınlatılamamıştır. Farklı ülkelerde, hastaların kansere bağlı semptomların yönetimi için kannabinoidler almasına izin veren artan sayıda yasal değişiklikle, kannabinoidlerin antitümöral etkileri hakkındaki bilgileri geliştirecek daha ileri çalışmalar yapılabilir.

Son olarak Amerikan Kanser Derneği yayınladıkları açıklamada son söz olarak şunları söylemişlerdir:

‘’Amerikan Kanser Derneği, kanser hastaları için kanabinoidler hakkında daha fazla bilimsel araştırma ihtiyacını desteklemekte ve kanserin ve tedavisinin sıklıkla zayıflatıcı yan etkilerinin üstesinden gelebilecek daha iyi ve daha etkili terapilere duyulan ihtiyacı kabul etmektedir. Dernek aynı zamanda yüksek THC’li kenevirin ABD Uyuşturucu Uygulama İdaresi tarafından Çizelge I kontrollü bir madde olarak sınıflandırılmasının araştırmacılara çok sayıda koşul getirdiğine ve kanabinoidlerin bilimsel çalışmasını engellediğine inanmaktadır. Federal yetkililer, yüksek THC’li kenevir üzerine daha fazla bilimsel çalışma yapılabilmesi için federal yasaya uygun seçenekleri incelemelidir.’’

Kaynaklar;